Важную ролю ў фарміраванні правільнага гукавымаўлення мае выразная, дакладная, каардынаваная работа артыкуляцыйных органаў, здольнасць іх да хуткага і плыўнага пераключэння з аднаго руху на іншае, а таксама да ўтрымання зададзенай артыкуляцыі.

Таму першараднае значэнне маюць ліквідацыю парушэнняў у працы артыкуляцыйнай апарата, падрыхтоўка яго да пастаноўкі гукаў.

Выпрацоўка правільных, паўнавартасных артыкуляцыйных рухаў, аб'яднанне простых рухаў у складаныя артыкуляцыйныя ўклады розных фанем дасягаецца двума шляхамі:

- пастаноўкай, затым дбайнай адпрацоўкай адсутных або парушаных артыкуляцыйных рухаў. Гэта доўгая, карпатлівая, складаная праца, якая патрабуе прафесіяналізму, і выконваецца яна лагапедам з кожным дзіцем індывідуальна;

- сістэматычнай артыкуляцыйнай гімнастыкай, якая прадстаўляе сабой комплекс правільна выкананых дзецьмі, практыкаванняў. Асноўным прызначэннем артыкуляцыйнай гімнастыкі з’яўляецца развіццё, умацаванне і ўдасканаленне артыкуляцыйнай маторыкі.

УКАЗАННІ ДА ПРАВЯДЗЕННЯ АРТЫКУЛЯЦЫЙНАЙ ГІМНАСТЫКІ

Артыкуляцыйная гімнастыка праводзіцца штодня па 3-5 хвілін некалькі разоў удзень.

Выконваецца артыкуляцыйная гімнастыка стоячы ці седзячы перад люстэркам з абавязковым захаваннем правільнай паставы.

Неабходна дамагацца выразнага, дакладнага, плыўнага выканання рухаў.

Спачатку артыкуляцыйныя практыкаванні выконваюцца марудна, нетаропка, але паступова, па меры авалодання імі, тэмп артыкуляцыйнай гімнастыкі павялічваецца.

Комплекс артыкуляцыйнай гімнастыкі паступова ўскладняецца і пашыраецца за кошт зноў адабраных з лагапедам практыкаванняў.

Кожнае практыкаванне выконваецца ад 5 да 20 разоў. Колькасць паўтораў узрастае па меры ўдасканалення артыкуляцыйнай маторыкі паралельна з павелічэннем тэмпу рухаў.

Магчыма, і пажадана выкананне артыкуляцыйнай гімнастыкі пад конт, пад музыку, з воплескамі і г.д.

ПРЫКЛАДНЫ КОМПЛЕКС ПРАКТЫКАВАННЯЎ ДЛЯ АРТЫКУЛЯЦЫЙНАЙ ГІМНАСТЫКІ

Практыкаванні для сківіц

Шырока раскрыць рот і патрымаць яго адкрытым 10 - 15 сек.

Жавальныя рухі ў павольным тэмпе са стуленымі вуснамі.

Тое ж у хуткім тэмпе.

Лёгкае паляпванне зубамі - вусны растуленыя.

Рух ніжняй сківіцы направа-налева.

Практыкаванні для вуснаў

"Усмешка" - расцягванне растуленых вуснаў, зубы пры гэтым самкнёныя, добра бачныя і верхнія, і ніжнія разцы.

Тое ж са стуленымі вуснамі і зубамі.

"Люлечка" ("Хабаток") - выцягванне вуснаў наперад (зубы самкнёныя).

Папераменнае выкананне "Усмешкі" і "трубачкі".

Круцільныя руху вуснамі.

Уцягванне ніжняй губы ўнутр рота.

Практыкаванні для языка (выконваюцца з шырока раскрытым ротам і пры нерухомай ніжняй сківіцы)

"Балбатуха" - рух языка наперад-назад.

"Гадзінічкі" - рух языка направа-налева.

"Арэлі" - рух языком уверх-уніз.

(да верхняй - ніжняй губы; да верхніх - ніжніх зубоў; да верхніх - ніжніх альвеол).

Кругавыя рухі языком: па вуснах; па зубах напярэдадні рота; за зубамі.

"Конік" - шчоўканне языком.

"Лапатка" - шырокі, расслаблены язык высунуць, пакласці на ніжнюю губу, патрымаць 10-15 сек. (пры напрузе папляскаць па языку ватнай палачкай або пошлёпаць вуснамі).

"Іголачкі" - вузкі напружаны язык высунуць далёка наперад і ўтрымаць 10-15 сек. (для скарачэння языка дакрануцца да кончыка шпателем).

Папераменнае выкананне "Лапаткі" і "Іголачкі".

"Жалабок" ("Люлечка") - высунуць шырокі язык, бакавыя краі захіліць уверх.

"Кубачак" ("Коўшык") - шырокі язык узняты дагары:

да верхняй губы;

да верхніх зубоў;

да верхніх альвеол.

"Грыбок" - язык шырокі, прысмоктваецца да цвёрдага нёбу, бакавыя краі языка прыціснутыя да верхніх карэнным зубах, кончык языка - да верхніх альвеол.

“Гармонік” - утрымліваць язык у становішчы “Грыбок” і, не адрываючы язык ад нёба, зачыняць і адкрываць рот.

Развіццё маўленчага дыхання — адзін з першых і вельмі важных этапаў карэкцыйнага ўздзеяння на дзяцей з АПФР незалежна ад віду іх маўленчага дэфекту. Мэта дыхальных практыкаванняў — спрыяць выпрацоўцы правільнага дыяфрагмальнага дыхання, працягласці выдыху, яго сілы і паступовасці, што неабходна для нашых выхаванцаў з АНМ, асабліва з дызартрыяй і рыналаліяй.        

У большасці дзяцей з парушэннямі маўлення назіраецца слабае паверхневае дыханне. А для вымаўлення цэлага шэрага гукаў, такіх як свісцячыя, шыпячыя і асабліва гука [р], неабходна наяўнасць моцнага накіравага паветранага струменя. Таму перад настаўнікам-дэфектолагам паўстае задача фарміравання ў дзяцей спачатку фізіялагічнага (немаўленчага), а потым на яго аснове і маўленчага дыхання.

Маўленчае дыханне істотна адрозніваецца ад немаўленчага. У адрозненне ад фізіялагічнага дыхання, якое адбываецца аўтаматычна, маўленчае дыханне з’яўляецца адвольным. Пры маўленчым дыханні пасля кароткага выдыху ідзе паўза і толькі потым — працяглы выдых, у момант якога і ажыццяўляецца падача маўленчай фразы. Дзіцяці часта не хапае паветранага струменя для прагаворвання гукаў, фраз і сказаў. У дзяцей, якія маюць маўленчыя парушэнні, неабходна спачатку развіць фізіялагічнае дыханне, таму што ўдых і выдых аслаблены, як вынік — прыглушана маўленне.

У чым жа заключаюцца асноўныя этапы работы над развіццём маўленчага дыхання ў выхаванцаў з АНМ? Гэта перш за ўсё работа над сілай і працягласцю выдыху, тэмпам і рытмам дыхання, развіццё мелодыка-інтанацыйнага боку маўлення. Ніжэй хочацца прапанаваць апрабаваны практычны матэрыял, які ўдала і вынікова зарэкамендаваў сябе на занятках з дзецьмі (як індывідуальных, так і падгрупавых/групавых). У 1-м блоку змяшчаюцца гульнявыя практыкаванні на развіццё фізіялагічнага (немаўленчага) дыхання, у 2-м — гульнявыя практыкаванні на развіццё непасрэдна маўленчага дыхання.

“Пазнай па паху”

Мэта: выпрацоўка глыбокага працяглага ўдыху, развіццё нюху.

Абсталяванне: 3—4 прадметы, якія маюць розныя пахі (гэта могуць быць галінкі дрэў і кустоў: парэчкі, чаромха, таполя; натуральная садавіна: яблык, мандарын, лімон і г.д.).

Апісанне практыкавання: дзеці па чарзе нюхаюць, напрыклад, садавіну, стараючыся запомніць яе пах. Педагог просіць дзіця заплюшчыць вочы і падносіць яму адзін з фруктаў, прапануючы вызначыць па паху, які іменна фрукт перад ім. Дзіця павінна зрабіць глыбокі працяглы ўдых носам, не падымаючы плячэй, а потым выдых і назваць паказаны фрукт. Для таго каб дзіця зрабіла глыбокі дыяфрагмальны ўдых, дарослы спачатку сам паказвае правільнасць выканання практыкавання, потым просіць дзіця пакласці абедзве рукі на жывот і пракантраляваць такім чынам сваё дыханне.

“Птушыны перапалох”

Мэта: выпрацоўка моцнага працяглага паветранага струменя на выдыху ротам, развіццё ўвагі, пашырэнне слоўніка па лексічнай тэме “Птушкі”.

Абсталяванне: музычныя цацкі — дудачка (па колькасці дзяцей), адна мяккая цацка ці лялька-бібабо (гэта можа быць ліса, воўк, кошка, сабака — любы драпежнік, небяспечны для птушак).

Апісанне практыкавання: настаўнік-дэфектолаг гаво­рыць дзецям, што зараз яны пагуляюць у птушак. Потым па чарзе, паказваючы на кожнае дзіця, педагог паведамляе хлопчыкам і дзяўчынкам, хто якой птушкай будзе, і дае дудачкі (можна прапанаваць дзецям самім выбраць, якімі яны хочуць быць птушкамі). Дзеці паказваюць птушак, якія спяваюць свае песні (ціха дзьмуць у дудачкі). Дарослы хуткім рухам дастае з-за спіны цацку. Заўважыўшы небяспеку, дзеці пачынаюць з сілай дзьмуць у свае дудачкі, паказваючы занепакоеных птушак. Педагог хавае цацку, і птушкі супакойваюцца, зноў працягваючы спакойна спяваць свае песні (ціха іграць на дудачках) да таго часу, пакуль зноў не з’явіцца драпежны звер. Пасля правядзення гульнявога практыкавання “Птушыны перапалох” можна прапанаваць дзецям зага­даць адно аднаму загадкі. Адно дзіця дзьме ў дудачку, а іншыя дзеці, у залежнасці ад таго, ціха ці гучна гучыць дудачка, робяць выснову: спакойная птушка ці занепакоена.

“Сняжкі”

Мэта: выпрацоўка тэмпу і рытму фізіялагічнага дыхання, развіццё ўстойлівай зрокавай і слыхавой увагі.

Абсталяванне: сняжкі (па два на кожнае дзіця).

Апісанне практыкавання: дарослы раздае дзецям сцяжкі. Дзеці пад спакойную музыку ідуць па крузе, па сігнале педагога спыняюцца, падымаюць рукі ўверх (удых), апускаюць уніз (выдых). Потым дзеці зноў ідуць па крузе (да наступнага сігналу). Пры паўторы практыкавання рухі могуць быць заменены на іншыя: развесці рукі ў бакі (удых), злучыць іх перад сабой (выдых). Працягласць удыху і выдыху роўныя.

“Спадарожны вецер”

Мэта: чаргаванне працяглага плаўнага і моцнага мэтанакіраванага выдыху, актывізацыя мышцаў губ, развіццё вакамера.

Абсталяванне: два папяровыя караблікі, стол з гладкай паверхняй (стол павінен быць такой вышыні, каб караблікі знаходзіліся на ўзроўні твару дзіцяці).

Апісанне практыкавання: дарослы прапануе дзецям паспаборнічаць — чый караблік даплыве да супрацьлеглага краю стала. Педагог дэманструе дзецям розныя прыёмы: можна дзьмухаць не спяшаючыся, склаўшы губы, як для вымаўлення гука [ф], — тады караблік паплыве плаўна і спакойна. А можна перадаць рэзкі парыў ветру. Для гэтага губы трэба скласці, як для вымаўлення гука [п], і падзьмухаць хутка і моцна. Папяровы караблік імкліва прасунецца наперад і пацерпіць крушэнне ў бурным моры.

“Наматай клубочак”

Мэта: фарміраванне працяглага маўленчага выдыху, аўтаматызацыя ізаляванага гука.

Апісанне практыкавання: дзеці круцяць адна вакол другой рукі перад грудзямі і ў гэты час працягла спяваюць галосны гук — быццам намотваюць на клубок доўгую гукавую нітачку. Можна паспаборнічаць, чыя нітачка акажацца даўжэйшай. У працэсе аўтаматызацыі гукаў можна прапанаваць дзіцяці, намотваючы “нітачку на клубочак”, цягнуць і некаторыя зычныя гукі, напрыклад, [с], [з], [ш], [ж], [л], [р].

“Падоўжы выраз”

Мэта: развіццё маўленчага выдыху, выпрацоўка ўмення вымаўляць выразы з усё большай колькасцю слоў, пашырэнне слоўнікавага запасу, развіццё звязнага маўлення.

Абсталяванне: сюжэтная карціна, напрыклад, “Снег ідзе”.

Апісанне практыкавання: педагог паказвае дзецям карціну і прапануе прыдумаць па ёй апавяданне. Дарослы гаворыць, што пачне апавяданне пра зіму, а дзяцей просіць яго працягнуць, дадаючы па адным слове. Педагог гаворыць: “Прыйшла зіма. Падае снег”. Звяртаючыся да дзяцей, задае пытанне: “Як падае снег.” Прыкладны варыянт адказу: “Ціха падае белы снег”. “Які снег падае?” Прыкладны варыянт адказу: “Ціха падае белы снег”. “А яшчэ як можна ска­заць пра снег?” Прыкладны варыянт адказу: “Ціха падае белы пухкі снег”. Аналагічнае практыкаванне на прыкладзе іншай сюжэт­най карціны: “Хлопчык малюе. Хлопчык малюе дом. Хлопчык малюе вялікі дом. Хлопчык малюе вялікі дом алоўкам. Хлопчык малюе вялікі дом чырвоным алоўкам”.

“Завіруха”

Мэта: развіццё сілы голасу і маўленчага дыхання, актывізацыя цягліц губ.

Абсталяванне: сюжэтная карцінка “Завіруха”.

Апісанне практыкавання: педагог паказвае дзецям карцінку з выявай завірухі. Дзеці працягла вымаўляюць гук [в], паказваючы завіруху, якая вые ў зімовы непагодны вечар. Педагог гаворыць: “Завіруха пачынаецца”. Дырыжыруючы, рукой паказвае, як узмацняецца завіруха (дзеці таксама плаўна падымаюць руку ўверх) ці заціхае (плаўна апускаюць руку ўніз). Самкнуўшы пальцы рукі, практыкаванне заканчваецца са словамі “Завіруха скончылася”. Пажадана, каб дзеці мянялі сілу голасу за адзін выдых 2—3 разы.

 

Асноўнай мэтай карэкцыйна-развіваючага навучання і выхавання з'яўляецца пераадоленне маўленчага парушэння і другасных праяў, выкліканых недаразвіццём маўлення, сацыяльная адаптацыя і інтэграцыя дзяцей у грамадства. Адмысловая ўвага надаецца развіццю гаворкі як сродкі зносін, карэкцыі агульных і маўленчых паводзін, нармалізацыі рэгулятарнай дзейнасці дзяцей.

Фарміраванне вымаўленчага боку гаворкі мяркуе фармаванне правільнага вымаўлення гукаў, развіццё просодического боку маўлення, выхаванне культуры маўленчых зносін як часткі маўленчага этыкету.

У дзяцей з цяжкімі парушэннямі мовы назіраецца недастатковае развіццё фанематычнага слыху, маторыкі маўленчага апарата, няўстойлівасць артыкуляцыі пры вымаўленні гукаў, своеасаблівасць развіцця прасадычных кампанентаў гаворкі (сілы, тэмбру голасу, тэмпу мовы). У дзяцей з дызартрыяй адзначаецца парушэнне гукавымаўленчага і інтанацыйнага боку маўлення з прычыны парушэння інервацыі маўленчага апарата, што абумоўлівае неабходнасць работы па нармалізацыі агульнай і артыкуляцыйнай маторыкі, фарміраванні правільнага гукавымаўлення, карэкцыі прасадычнага сказа і фанетычнага ўспрымання, развіццю лексіка-граматычнага ладу маўлення і складнага выказвання.

Навучанне грамаце (для дзяцей старэйшага ўзросту). У працэсе падрыхтоўкі да навучання грамаце дзеці вучацца адрозніваць галосныя і зычныя гукі; дзяліць сказы на словы, словы на склады, склады на гукі; аб'ядноўваць склады і гукі ў словы; вызначаць паслядоўнасць гукаў у слове.

У працэсе навучання грамаце прадугледжваюцца практыкаванні, накіраваныя на пашырэнне і ўдакладненне слоўніка, адпрацоўку навыкаў словазмянення і словаўтварэння, развіццё складнай мовы.

Элементарныя  матэматычныя  уяўленні. Развіццю матэматычнага мыслення і мовы спрыяе рашэнне наступных задач: навучанне дзяцей рахунку, развіццё ўяўленняў аб колькасці і рахунку ў межах першага (другога) дзясятка, навучанне дзяленню прадметаў на роўныя часткі на аснове аперацый з наглядна прадстаўленымі мноствамі, правядзенне вымярэнняў з выкарыстаннем умоўных мерак, вызначэнне аб'ёму сыпкіх і вадкіх рэчываў, развіццё вокамера, фарміраванне ўяўленняў аб геаметрычных фігурах, часе, прасторавых адносінах.

 

 «Фарміраванне лексіка-граматычных сродкаў мовы і развіццё звязнага маўлення» У старэйшай групе дзеці вучацца правільнаму ўжыванню ў мове асноўных граматычных катэгорый, практыкуюцца ў словазмене (па родах, ліках, склонах) і словаўтварэнні. Замацоўваецца ўменне складаць розныя тыпы сказаў, ужываць словы ў пэўнай паслядоўнасці. Працягваецца навучанне расказванню (складанню апавяданняў па серыі сюжэтных карцін, па апорнай схеме і інш.). Ажыццяўляецца работа па папярэджанні і пераадоленні аграматызму .

Замацаванне маўленчых навыкаў як на занятках, так і свабоднай дзейнасці, акцэнтаванне ўвагі дзіцяці на станоўчай дынаміцы і дасягненнях садзейнічае пераадоленню наяўных парушэнняў і трываламу замацаванню фармеруемых навыкаў.

 

Падрыхтавала настаўнік-дэфектолаг

Міцкевіч А.С.

Агульнае недаразвіццё маўлення (АНМ) - розныя складаныя маўленчыя парушэнні, пры якіх у дзяцей парушана фарміраванне ўсіх кампанентаў маўленчай сістэмы, якія адносяцца да яе гукавага і сэнсавага боку, пры нармальным слыху і інтэлекце.

Ва ўсіх дзяцей з АНМ заўсёды адзначаецца парушэнне гукавымаўлення, недаразвіццё фанематычнага слыху, выяўленае адставанне ў фарміраванні слоўнікавага запасу і граматычнага ладу. АНМ можа выяўляцца ў рознай ступені. Таму вылучаюць III узроўня маўленчага развіцця.

Пераадоленне АНМ у дзяцей ажыццяўляецца шляхам выкарыстання паэтапнай сістэмы фарміравання маўлення. Праграма карэкцыйнага навучання і выхавання дзяцей з АНМ прадугледжвае:

1. Ранняе ўздзеянне на маўленчую дзейнасць з мэтай папярэджання другасных адхіленняў.
2. Развіццё маўлення з апорай на антагенез (улік заканамернасцяў развіцця дзіцячага маўлення ў норме).
3. Узаемазвязнае фарміраванне фанетыка-фанематычных і лексіка -граматычных кампанентаў мовы.
4. Дыферэнцыраваны падыход у лагапедычнай рабоце да дзяцей з АНМ, якія маюць розную структуру маўленчага парушэння.
5. Сувязь маўдення з іншымі бакамі псіхічнага развіцця.

Асноўнымі задачамі карэкцыйнага навучання з'яўляюцца:

• Практычнае засваенне лексічных і граматычных сродкаў мовы;
• Фарміраванне правільнага вымаўлення;
• Падрыхтоўка да навучання грамаце. Авалоданне элементамі граматы;
• Развіццё навыкаў маўлення.

Эфектыўнасць карэкцыйна-выхаваўчай сістэмы вызначаецца дакладнай арганізацыяй жыцця дзяцей у перыяд іх знаходжання ў дзіцячым садку, правільным размеркаваннем нагрузкі на працягу дня і пераемнасцю ў рабоце настаўніка-дэфектолага і выхавальніка. Рэжым дня і сетка заняткаў настаўніка-дэфектолага і выхавальніка будуюцца з улікам узроставых, маўленчых і індывідуальных асаблівасцей дзяцей гэтай групы, а таксама вырашаемых у працэсе навучання і выхавання карэкцыйных задач. Група дзеліцца на 2 падгрупы і заняткі праводзяцца па падгрупах з улікам узроўня маўленчага развіцця. Настаўнік-дэфектолаг праводзіць наступныя заняткі:

• Заняткі па фарміраванні лексіка-граматычных сродкаў мовы і развіццю звязнага маўлення
• Заняткі па фарміраванні вымаўлення
• Навучанне грамаце

Заняткі па фарміраванні лексіка-граматычных сродкаў мовы і развіццю складнага маўлення плануюцца па тэмах. Тэмы ўзгадняюцца з выхавальнікам.

Змест карэкцыйнага навучання ўключае:

1. Развіццё слоўнікавага запасу па тэмах:

а)      знаёмства з новымі назвамі, абагульняючымі паняццямі;

б)      падбор антонімаў, сінонімаў;

в)      падбор прыкмет і дзеянняў да прадметаў, прадметаў да дзеянняў;

г)      знаёмства з адушаўлёнымі і неадушаўлёнымі прадметамі;

д)      знаёмства з назоўнікамі з памяншальна-ласкальным значэннем;

е)      работа над склонавымі канструкцыямі і інш.

1. Фарміраванне практычных навыкаў словаўтварэння і словазмянення.

• Развіццё складнага маўлення:

а)    удасканаленне навыку вядзення дыялогу, навыку пабудовы прапаноў;

б)    складанне розных тыпаў прапаноў;

в)    выдзяленне прыназоўніка як асобнага службовага слова;

г)    складанне апавяданняў па карціне і серыі карцін;

д) пераказ - развіваць уменне складна, паслядоўна, выразна пераказваць літаратурныя творы, даваць характарыстыку персанажам.

На занятках па фарміраванні гукавога боку маўлення:

а)      замацоўваецца правільнае вымаўленне гукаў;

б)      праца над развіццём фанематычнага слыху, успрымання;

в)      авалоданне навыкамі элементарнага аналізу і сінтэзу;

г)      дзяленне на склады.

На ўсіх занятках выхоўваецца выразная дыкцыя, рэгуляванне сілы голасу, правільнае карыстанне інтанацыяй у чыстагаворках, пацешках, вершах, скорагаворках.

Індывідуальныя заняткі настаўніка-дэфектолага ўключаюць:

• Правядзенне артыкуляцыйнай гімнастыкі з мэтай развіцця рухомасці органаў артыкуляцыі
• Пастаноўку няправільных гукаў
• Аўтаматызацыю пастаўленых гукаў (увядзенне іх у актыўную мову)

З дзецьмі з АНМ праводзяцца карэкцыйна-выхаваўчая работа, накіраваная на развіццё псіхічных працэсаў: мыслення, памяці, увагі. Заняткі будуюцца з найбольшым выкарыстаннем гульнявых прыёмаў, з абавязковым актыўным удзелам кожнага дзіцяці.

Лагапедычныя заняткі з'яўляюцца асноўнай формай карэкцыйнага навучання і прызначаюцца для сістэматычнага развіцця ўсіх кампанентаў маўлення і падрыхтоўкі да школы.

Падрыхтавала настаўнік-дэфектолаг

Роўбуць Т.М.

Наша маўленне ажыццяўляецца дзякуючы дакладнай і правільнай рабоце ўсіх органаў, якія прымаюць удзел у маўленчым акце. Важнай часткай маўлення з'яўляецца дыханне. Да органаў дыхання адносяцца: грудная клетка, лёгкія і дыхальныя шляхі (вонкавы нос, паражніна носа, глотка, гартань, трахея, бронхі). Дыхальны апарат забяспечвае газаабмен паміж удыхаемым паветрам і кроўю, а таксама ачышчэнне ад пылавых часціц, увільгатненне і саграванне ўдыхальнага паветра.

Фізіялагічнае, або жыццёвае, дыханне складаецца з удыху і выдыху, якія змяняюць адзін аднаго. Яно заклікана падтрымліваць жыццё ў арганізме шляхам газаабмену.

Маўленчае дыханне заклікана ўдзельнічаць у стварэнні галасовага гучання на раўнамерным выдыху. Яно адрозніваецца ад жыццёвага тым, што гэта кіруемы працэс. У маўлення ўдых кароткі, а выдых доўгі. Таму колькасць выдыханага паветра залежыць ад даўжыні фразы. Маўленчае дыханне лічыцца няправільным, калі дыханне пачашчанае, выдых скарочаны, занадта вялікі ўдых або дабор паветра прыкметны для навакольных. Найбольш правільнае і зручнае для маўлення дыяфрагмальна-рэбернай дыханне.
Рэгулярныя заняткі дыхальнай гімнастыкай спрыяюць выхаванню правільнага маўленчага дыхання з падоўжаным паступовым удыхам, прафілактыцы хвароб дыхальных шляхоў. Такія захворванні, як рыніт, рынафарынгіт, рынасінусіт, гаймарыт, хранічны бранхіт, адэноідыт, паліпы насавой паражніны часта з'яўляюцца прычынай гукавымаўлення ў дзяцей, абцяжарваюць працэс правільнага маўленчага дыхання, змяняюць інтанацыйную афарбоўку голасу, выклікаюць змены.

Правільнае насавое дыханне спрыяе трэніроўцы дыхальнай мускулатуры, паляпшае мясцовы і мазгавы кровазварот, перашкаджае разрастанню адэноідаў, засцерагае ад пераахалоджання.

Правільнае маўленчае дыханне - аснова для нармальнага гукавымаўлення, маўленны ў цэлым. Некаторыя гукі патрабуюць энергічнага моцнага выдыху, моцнай паветранай бруі.

Пры занятках неабходна выконваць наступныя патрабаванні:
— выконваць практыкаванні кожны дзень па 3-6 хв., у залежнасці ад узросту дзяцей;
— праводзіць практыкаванні ў добра праветраным памяшканні ці пры адчыненай фортцы;
— займацца да ежы;
— займацца ў свабоднай вопратцы, якая не абмяжоўвае;
— дазаваць колькасць і тэмп правядзення практыкаванняў;
— удыхаць паветра праз рот і нос, выдыхаць - праз рот;
— удыхаць лёгка і каротка, а выдыхаць доўга і эканомна;
— у працэсе маўленчага дыхання не напружваць цягліцы шыі, рук, жывата, грудзей; плечы не падымаць пры ўдыху і апускаць пры выдыху;
— пасля выдыху перад новым удыхам зрабіць прыпынак на 2—3 с.

Гульнявыя практыкаванні для развіцця фізіялагічнага і маўленчага дыхання

«Задзьмі упартую свечку» - у правай руцэ трымаць каляровыя палоскі паперы; левую далонь пакласці на жывот; удыхнуць ротам, надзьмуць жывот; затым доўга выдыхаць, "тушыць свечку".

«Цягнік» - хадзіць па пакоі, імітуючы сагнутымі рукамі рух колаў цягніка, прамаўляючы пры гэтым «чух-чух» і змяняючы хуткасць руху, гучнасць і частату ў вымаўленні.

«Пастушок» - падзьмуць у невялікую дудачку як мага гучней, каб склікаць разбеглых у розныя бакі кароў; паказаць дзіцяці, што неабходна ўдыхнуць праз нос і рэзка выдыхнуць у дудачку.

«Гусі ляцяць» - павольна і плаўна хадзіць па пакоі, узмахваючы рукамі, як гусі; рукі-крылы на ўдыху паднімаць, на выдыху апускаць, прамаўляючы «гу-у-у» (8-10 разоў).

«Хто гучней» - выпрастаць спіну, самкнуць вусны, упаказальны палец левай рукі пакласці на бакавы бок носа, шчыльна прыціскаючы левую ноздру, глыбока ўдыхнуць правай наздрой (рот закрыць) і прамаўляць (выдыхаць) "м-м-м", адначасова паляпваючы ўказальным пальцам правай рукі па правай ноздры (у выніку атрымліваецца доўгі скандаваны выдых); гук [м] трэба накіроўваць у нос, ён павінен быць гучным; выканаць такія ж дзеянні, прыціскаючы правую ноздру.

«Бусел» - стаяць прама, падняць рукі ў бакі, адну нагу, сагнуўшы ў калене, вынес ¬ці наперад і зафіксаваць становішча на некалькі хвілін, утрымліваючы раўнавагу; на выдыху апусціць нагу і рукі, ціха прамаўляючы «ш-ш-ш» (6-7 разоў).

«Ківач» - сесці па-турэцку, рукі на патыліцы; спакойна ўдыхнуць (паўза 3 с), нахіліцца наперад — выдых, вярнуцца ў зыходнае становішча — удых. Паўтарыць 3 - 4 разы.

«Паляванне» - заплюшчыць вочы, па паху вызначыць, што за прадмет перад вамі (апельсін, духі, варэнне і г.д.).

«Шарык» - прадставіць сябе паветранымі шарыкамі; на лік 1, 2, 3, 4 зрабіць чатыры глыбокіх удыху і затрымаць дыханне. Затым на лік 1-5 павольна выдыхнуць.

«Каша» - удыхаць праз нос, на выдыху вымавіць слова "пых". Паўтарыць не менш за 6 разоў.

«Варона» - сесці прама, хутка падняць рукі праз бакі ўверх - удых, павольна апусціць рукі - выдых. Прамовіць: "кар!"

«Пакатай аловак» — удыхнуць цераз нос і, выдыхаючы праз рот, пракаціць па стале круглы аловак.

«Грэем рукі» - удыхаць праз нос і дзьмуць на азяблыя рукі, плаўна выдыхаючы праз рот, як бы саграваючы рукі.

«Пілім дровы» - устаць сябар супраць сябра парамі, узяцца за рукі і імітаваць распілоўванне дроў: рукі на сябе - удых, рукі ад сябе - выдых.

«Дрывасек» - устаць проста, ногі шырэй плячэй; на выдыху скласці рукі сякеркай і падняць уверх. Рэзка, нібы пад цяжарам сякеры, выцягнутыя рукі на выдыху апусціць уніз, корпус нахіліла, дазваляючы рукам «прасекчы» прастору паміж нагамі. Прамовіць «ух». Паўтарыць 6-8 разоў.

«Збор ураджаю» - устаць прама, падняць рукі ўверх, каб дастаць яблыкі, - удых (паўза 3 с). Апусціць рукі, нахіліць корпус наперад і ўніз - выдых. Паўтарыць 3-4 разы.

«Камарык» - сесці, нагамі абхапіўшы ножкі крэсла, рукі паставіць на пояс. Удыхнуць, павольна павярнуць тулава ў бок; на выдыху паказаць, як звініць камарык - "з-з-з "; хутка вярнуцца ў зыходнае становішча. Новы ўдых - і паварот у іншы бок.
«Згуляем на гармоніку» - устаць прама, ногі злёгку расставіць, рукі на поясе. Удыхнуць (паўза 3 с). Нахіл у левы бок - павольна выдыхнуць, расцягнуўшы правы бок. Зыходнае становішча - удых (паўза 3 с). Нахіл у правы бок - павольна выдыхнуць. Паўтарыць 3-4 разы.

«Трубач» — паднесці да губ уяўную трубу. Імітуючы рухі трубача, націскаць пальцамі на ўяўныя клавішы, на выдыху вымаўляючы "ту-ту-ту" (10-15 с).

«Жук» — сесці, рукі развесці ў бакі, крыху адвёўшы іх назад, — удых. Выдыхаючы, паказаць, як доўга гудзе вялікі жук - "ж-ж-ж", адначасова апускаючы рукі ўніз.

«Шыну пракалолі» - зрабіць лёгкі ўдых, выдыхаючы, паказаць, як павольна выходзіць паветра праз пракол у шыне - "ш-ш-ш ".

Падрыхтавала настаўнік-дэфектолаг

Роўбуць Т.М.

Нарэшце, наступіў доўгачаканы момант: ваша дзіця навучылася прамаўляць цяжкі для яго гук.

Але бацькі часта бываюць расчараваныя тым, што, паўтараючы гук ізалявана па просьбе дарослых або па ўласнай ініцыятыве, дзіця не прамаўляе яго ў маўленні, якое застаецца практычна без змен. Гэта цалкам заканамерная з'ява, якая гаворыць аб тым, што прыйшоў час для важнага этапу лагапедычнай працы - аўтаматызацыі (замацавання) правільнага вымаўлення. Наколькі пастаноўка гуку карпатлівая работа лагапеда, якая патрабуе спецыяльных ведаў і навыкаў, настолькі аўтаматызацыя гукаў - супрацоўніцтва дзіцяці і яго бацькоў. Гэтае супрацоўніцтва можа вырашаць не толькі задачу фарміравання правільнага маўлення, але гэтак жа спрыяць усталяванню даверных адносін у сям'і, калі дзіця імкнецца да зносін са сваімі блізкімі. Паралельна вы зможаце развіць увагу, памяць, мысленне, уяўленне - псіхічныя працэсы, цесна звязаныя з маўленнем, дастатковы ўзровень сфарміраванасці якіх неабходзен для паспяховага навучання. Прапанаваныя вам гульнявыя заданні і практыкаванні не патрабуюць падрыхтоўкі дыдактычнага матэрыялу (хоць выкарыстанне нагляднасці пажадана), накіраваныя на развіццё ў дзіцяці навыку кантролю за сваёй мовай і могуць выконвацца не толькі ў хатніх умовах, але і на прагулцы. Гульнявыя практыкаванні - незаменны сродак выхавання ў дзяцей творчых пачаткаў, асабліва такіх якасцяў, як ініцыятыва, настойлівасць, самааналіз, самакантроль, самаацэнка, якія ў дадатак да інтэлекту, набытым уменням і навыкам, у тым ліку навыкам правільнага маўлення, складаюць творчую накіраванасць асобы.

Плануючы заняткі, памятайце, што :

• яны павінны быць сістэматычнымі, бо ў дзіцяці 5-7 гадоў навык фарміруецца ў выніку сталага паўтарэння, замацаванні жаданага дзеяння; у адваротным выпадку аўтаматызацыя гуку можа зацягнуцца на працяглы час;
• правільна выбірайце час для заняткаў - шумныя, эмацыйныя гульні непажаданыя перад сном, дзіця не павінна быць стомленым, недапушчальна адрываць яго ад любімага занятку (гульні, прагляду перадачы), інакш у яго яшчэ да пачатку занятка з вамі складзецца негатыўнае стаўленне да яго;
• старайцеся скончыць гульню да таго, як дзіця само пра гэта папросіць, гэта дапаможа падтрымаць яго цікавасць; працягласць занятку можа складаць ад 10 да 20-25 хвілін;
• ваша дзіця мае патрэбу ў пахвале і падтрымцы, асабліва калі адчувае нейкія цяжкасці; пазбягайце слоў "Ты сказала няправільна", "Гэта няправільны адказ", "Ты слухаеш няўважліва", лепшыя варыянты - "Давай падумаем разам", "Я назаву два (тры) словы, а ты выберы прыдатнае", "Паслухай яшчэ раз";
• галоўныя памочнікі ў зносінах з дзіцем - цярпенне, вытрымка, добразычлівасць; калі вы ніяк не можаце дабіцца ад дзіцяці жаданага адказу або дзеяння, значыць вы не здолелі растлумачыць, чаго вы хочаце; інструкцыя павінна быць простай, выразнай, кароткай, змяшчаць зразумелыя дзіцяці словы; пажадана паказаць, як гэта робіце вы, перш чым дзіця ўступіць у гульню само; рэзкі тон, раздражненне недапушчальныя, дзіця павінна пачувацца камфортна; не шкадуйце пахвал, нават калі поспехі нязначныя. Галоўнае - паверыць у свае сілы: "Сёння ты адказаў лепш, чым учора", "Малайчына, ты вельмі старалася!".
• Абавязкова пачынайце з простых, пасільных нават для дзіцяці заданняў, ускладняйце паступова. Не прыспешвайце яго, дайце час падумаць. Калі дзіця чагосьці не ведае, можна даць правільны адказ, але лепш, калі вы яму дасце выбар, напрыклад: "яблык, фрукт ці гародніна?"
• Прапанаваныя гульні і гульнявыя практыкаванні дапамогуць аўтаматызаваць (замацаваць) гук, які ваша дзіця навучылася правільна вымаўляць, а гэтак жа будуць спрыяць пашырэнню яго слоўнікавага запасу, падрыхтуюць да засваення граматы, папярэдзяць памылкі чытання і пісьма, навучаць правільна будаваць сказы, разаўюць складнае маўленне.
• «Гук згубіўся». Завучы словы без апошняга (ці першага - больш складаны варыянт) гуку, прапануйце дзіцяці вярнуць яго на месца, каб слова стала зразумелым. Напрыклад, для гуку « Р»: _ак , _оза , _учка , _ыба , кефі_ , бісе_ , мухамо_ . Для гуку «Ж»: _ук , _ара , _асмін , _арэны . Для гуку «Ч»: _ай , _ашка , _улан , _ыніць , _айка ; клю_ , кала_ , скрыпа_ , пе_ , поўна_ і інш.
• «Назаві маленькі прадмет». Прапаноўваючы дзіцяці словы, дзе ёсць патрэбны гук, папытаеце змяніць яго: лодка - лодачка, паліца - … , кут - … , конь - … , лужына - … (для гуку «Л»); шар - … , шафа - … , шалік - … , вуха - … , аловак - … , мяшок - … і інш. (для гуку «Ш»).
• «Назаві ласкава». Для гуку «Р»: рука - … , сястра - … , брат - … , курыца - …, рабіна - … . бяроза - і інш.
• Аналагічна папярэднім праводзяцца гульнявыя практыкаванні "Адзін - шмат" і "Скажы, чаго шмат". У першым выпадку дзіця вучыцца змяняць словы па ліках адначасова з замацаваннем гуку : ружа – ружы, сябар - … , сястра - … , дыван - … , мурашка - … , рот - … , (гук «Р» ). Звярніце ўвагу на словы, якія не змяняюцца. У другім выпадку прапануеце назваць шмат прадметаў, ужываючы слова «шмат»: сябар – шмат сяброў, грузавік – шмат …(гук «Р»). У гэтых гульнях дзецям неабходны ўзор. Не забывайце заахвочваць правільнае вымаўленне. У выпадку памылкі няхай дзіця паспрабуе выбраць правільны варыянт, напрыклад: «Як правільна – шмат братоў ці шмат братаў?». Можна абгуляць сітуацыю: «Уяві, што ў цябе ёсць чароўная палачка. Яна можа ператварыць адзін прадмет у некалькі. Я назаву адзін прадмет, а ты ператвары іх у мноства. Не забудзься прыгожа казаць гук…».
• «Даскажы слоўца». «Адгадай, якое слова я задумаў: ра … (кета, дыо, кушка і г.д.), чу… (да, кча, лан). Калі дзіця ўмее чытаць, можна напісаць слова і закрыць яго, пакуль яно не будзе адгадана, а затым прапанаваць прачытаць. Спачатку загадвайце добра знаёмыя дзіцяці словы, пасля чаго падумайце разам, якія яшчэ словы пачынаюцца з дадзенага склада, растлумачце значэнне незнаёмых, напрыклад: ру … (рубанак, рукаў, русы, руно, руднік і інш.). Можна за правільна адгаданае слова залічваць 1 бал, мяняючыся з дзіцем ролямі. Калі яно задумвае слова, папытайце яго запісаць так, каб вы не бачылі. Праверыўшы правільнасць вашай адгадкі, вы зможаце ацаніць не толькі графічныя навыкі дзіцяці, але і ўзровень сфарміраванасці гука-літарнага аналізу. Калі слова не зразумела з-за пропускаў і перастановак літар, значыць неабходная дбайная праца ў гэтым кірунку.
• Прапануйце назваць як мага больш прадметаў з гукам, які яно навучылася правільна вымаўляць. Гэта можа быць гульня «Крама»: «Уяві. Што ты прыйшоў у чароўную краму. Там можна купіць толькі прадметы, у якіх у назвах ёсць гук "Р" (ці іншы). Зайдзі ў розныя аддзелы ("прадуктовы", "цацкі", "адзенне", "мэбля" і інш.) і купі як мага больш. Можна пагуляць у гульню "Слова - крок", калі дазваляецца рабіць крок, называючы любое слова з патрэбным гукам. Пры гэтым ставіцца задача: дайсці да канца дывана, да процілеглай сцяны. У выпадку паўтарэння аднаго і таго ж слова (няма гуку або няправільнае вымаўленне) давядзецца вярнуцца на крок назад. Карысная гульня-спаборніцтва "Што вакол", у якой вы з дзіцем па чарзе назаваеце прадметы, у якіх замацоўваецца гук, якія ёсць вакол. Гэта могуць быць і часткі прадметаў (вечка, кішэня, рама, ручка), а гэтак жа прыкметы прадметаў: драўляны, шурпаты, прыгожы, паліраваны ці дзеянні, якія можна здзяйсняць з прадметамі ці з іх дапамогай: рэзаць, маляваць, фарбаваць, свідраваць, выціраць і інш. Выйграе той, хто назваў слова апошнім. Іншыя варыянты гульні: назваць як мага больш (або не менш за 5) слоў з гукам «Р» («Л», «З», «Ж» і інш.), якія адносяцца да абагульняючых паняццяў: гародніна, садавіна, кветкі, дрэвы, жывёлы, птушкі, насякомыя, адзенне, інструменты, абутак, мэбля, геаметрычныя фігуры, колеры. Акрамя таго, разглядаючы ілюстрацыі ў дзіцячых кнігах ці часопісах, прапануйце назваць прадметы, герояў і г.д. з патрэбным гукам. Прапануйце яму падумаць, ці ёсць гэты гук у імёнах, прозвішчах, імя па бацьку сваякоў або знаёмых, прыдумаць мянушкі жывёлам, імёны лялькам.
• Пры замацаванні гуку ў маўленні важна, каб дзіця не толькі паўтарала за вамі словы і сказы (хоць гэта таксама трэба на пачатковым этапе), колькі каб яно самастойна ўжывала тое ці іншае слова. Для гэтай мэты добра падыходзяць загадкі, якія дазваляюць развіць разумовыя працэсы. Пажадана, каб і сам тэкст загадкі быў насычаны патрэбным гукам. Тады дзіця, вывучыўшы загадку, само зможа загадаць яе камусьці, правільна прамаўляючы гук.

Часта бацькі бываюць засмучаныя тым, што іх сын ці дачка, навучыўшыся правільна прамаўляць гук, прапускаюць ці скажаюць яго нават пасля працяглых заняткаў. Чыста прагаварыўшы загадку, верш, скорагаворку, дзіця вяртаецца да няправільнага вымаўлення, калі яго маўленне не адпрацавана загадзя. Тлумачэнне проста: гук аўтаматызаваны тады, калі мы прамаўляем яго, не задумваючыся. Дзіцяці ж досыць працяглы час даводзіцца ўвесь час кантраляваць сваю мову: за долі секунды вызначыць наяўнасць таго самага гуку ў слове ці фразе, якую трэба вымавіць, вызначыць яго месца ў слове (пачатак, сярэдзіна, канец). Трэба не забываць і як прамаўляць гук (становішча языка, вуснаў, правільны выдых). Дадайце да гэтага і тое, што дзіцяці неабходна паспець аформіць сваю думку, абдумаць змест выказвання, і вы зразумееце, якая цяжкая задача перад ім стаіць. Таму ніколі не прыспешваqце дзіця, імкніцеся ўважліва яго выслухаць. Калі, адказваючы на пытанне, яно забылася правільна вымавіць гук, абавязкова папраўце яго, але не папракаючы і не адцягваючы ад думкі. Рабіце гэта добразычліва, не падвышаючы галасу, а лепш - пагуляйце ў фанты. Правілы простыя: дамовіўшыся, што зараз вы будзеце гутарыць з дзіцем, задайце яму пытанні ці папрасіце пераказаць казку, мультфільм (дапамагайце наваднымі пытаннямі), але пры гэтым вы будзеце ўважліва сачыць за маўленнем дзіцяці. Як толькі яно памыліцца (няправільна вымавіць гук), яно павінна аддаць вам фант (фішку, цацку і да т.п.). Злічыўшы фанты разам, вы даведаецеся, колькі памылак зрабіла дзіця. Далей прапануйце яму "адпрацаваць" фанты. Каб атрымаць іх назад, трэба выканаць заданне: назваць словы з гукам (напрыклад, па 3 за кожны фант). Прыдумаць сказ з 2-3 слоў, каб у кожным быў гук    . Апошняе заданне складанае, прапаноўваць яго можна, калі дзіця знаёмае з паняццем “сказ”. Можна кожны фант "абмяняць" на невялікі верш або чыстамоўку. Звярніце ўвагу: на этапе аўтаматызацыі гукаў адпрацоўваць трэба менавіта чыстамоўку, а не скорагаворку. Розніца паміж імі толькі ў тэмпе вымаўлення. Галоўнае - не шпаркасць, а правільнасць.

Прапанаваныя чыстагаворкі дапамогуць замацаваць гук, развіць слыхавую памяць, павысіць цікавасць дзіцяці да маўленчых практыкаванняў. Калі вымаўленне асобных слоў выкліча цяжкасць, прагаварыце іх некалькі разоў павольна па складах і не забудзьцеся высветліць, ці правільна зразумела іх значэнне дзіця. Прагаворванне павінна быць усвядомленым.

Гукі "Р", " Р` "

• У Кандрата куртка караткавата.
• Паўтары без запінкі: на асінцы расінкі

   Заззяла раніца перламутрам.

• Трыццаць тры вагоны ў шэраг таракатаць, тарахцяць.
• Ішоў Ягорка па ўзгорку і вучыў скарагаворку.

Гук "Л"

• У ёлкі іголкі колкі.
• Кот малако лакаў, а Слава булку ў малако макаў.

Гукі " С ", "С`"

• У Сені і Сані ў сетках сом з вусамі.
• Носіць Сеня сена ў сенцы, спаць на сене будзе Сеня.

Гукі "З", " З` "

• У зайкі Бубы захварэлі зубы
• Зімовай раніцай ад марозу

  На світанку звіняць бярозы

Гукі "Ш", "Ж"

• Гудзе над бружмеллю жук,

Цяжкі на жуку кажух.

• Шэсць мышанят у будане шамацяць.

Гукі "Ч"

• Конік стракоча - маўчаць не хоча.
• Рэчка цячэ, а печка пячэ.
• Шубка авечкі цяплей любой печкі.

Падрыхтавала настаўнік-дэфектолаг Роўбуць Т.М.

Разглядаючы пытанні фарміравання фанематычных працэсаў варта адрозніваць паняцці «фанематычны слых» і «фанематычнае ўспрыманне».

Пад фанематычным слыхам разумеюць тонкі слых, які дазваляе адрозніваць і пазнаваць фанемы роднай мовы. Вылучаюць дзве стадыі развіцця фанематычнага слыху: першая - фарміраванне здольнасці адрозніваць галосныя гукі, другая - адрозніваць зычныя гукі. Пры добрым маўленчым развіцці фармаванне фанематычнага слыху завяршаецца прыблізна да двух з паловай гадоў.

Фанематычнае ўспрыманне – гэта здольнасць адрозніваць фанемы роднай мовы і вызначаць гукавы склад слова. Вылучаюць чатыры ступені фарміравання фанематычнага ўспрымання: першая - авалоданне ўменнем пазнаваць гук на фоне слова; другая - вылучаць першы і апошні гук у слове; трэцяя - вызначаць паслядоўнасць, якасць і колькасць гукаў у слове; чацвёртая - вызначаць месца гуку ў слове ў адносінах да іншых гукаў. Фарміраванне першых двух ступеняў фанематычнага ўспрымання адбываецца ў працэсе натуральнага развіцця. Авалоданне дзвюма апошнімі прыступкамі фанематычнага ўспрымання даступна дзіцяці толькі ў працэсе мэтанакіраванага навучання, на аснове якасна сфарміраваных папярэдніх ступеней.

Развіццё фанематычнага слыху і фанематычнага ўспрымання мае вялікае значэнне для авалодання навыкамі чытання і пісьма, станоўча ўплывае на станаўленне ўсёй маўленчай сістэмы дашкольніка, а таксама закладвае асновы паспяховага навучання ў школе.

Добра падрыхтаваць дзіця да школы, стварыць аснову для навучання грамаце можна толькі ў працэсе сур'ёзнай работы па фарміраванні фанематычнага ўспрымання.

Этапы работы па фарміраванню фанематычнага ўспрымання

У працы па фарміраванню фанематычнага ўспрымання можна вылучыць наступныя этапы:

I этап - пазнаванне немоўных гукаў.

На гэтым этапе ў працэсе спецыяльных гульняў і практыкаванняў у дзяцей развіваюць здольнасць пазнаваць і адрозніваць немоўныя гукі. Гэтыя заняткі спрыяюць таксама развіццю слыхавой увагі і слыхавой памяці (без чаго немагчыма паспяхова навучыць дзяцей дыферэнцаваць фанемы).

II этап - адрозніванне вышыні, сілы, тэмбру голасу на матэрыяле аднолькавых гукаў, слоў, фраз.

На працягу дадзенага этапу дашкольнікаў вучаць адрозніваць вышыню, сілу і тэмбр голасу, арыентуючыся на адны і тыя ж гукі, гуказлучэнні і словы.

III этап - адрозніванне слоў, блізкіх па сваім гукавым складзе.

На гэтым этапе дзеці павінны навучыцца адрозніваць словы, блізкія па гукавым складзе.

IV этап - дыферэнцыяцыя складоў. На дадзеным этапе дзяцей вучаць адрозніваць склады.

V этап - дыферэнцыяцыя фанем. На гэтым этапе дзеці вучацца адрозніваць фанемы роднай мовы. Пачынаць трэба абавязкова з дыферэнцыяцыі галосных гукаў.

VI этап - развіццё навыкаў элементарнага гукавога аналізу.

Задачай апошняга этапу з'яўляецца фармаванне ў дзяцей навыкаў элементарнага гукавога аналізу. Пачынаецца гэтая праца з таго, што дашкольнікаў вучаць вызначаць колькасць складоў у слове і отхлопывать двух і трохскладаныя словы. Лагапед павінен растлумачыць і паказаць дзецям, як отхлопывать словы рознай складанасці, як выдзяляць пры гэтым ударны склад. Далей праводзіцца аналіз галосных гукаў.

Гульняў і практыкаванні, якія спрыяюць развіццю фанематычнага ўспрымання ў дзяцей.

Гульня для дзяцей - гэта даступная форма дзейнасці і сродак спазнання навакольнага свету. Гульня дае магчымасць навучыцца таму, як трэба вучыцца, з'яўляецца падрыхтоўчым этапам развіцця дзіцяці, пераходным момантам для ўключэння яго ў вучобу. Немагчыма пераацаніць ролю дыдактычнай гульні ў развіцці гаворкі дзяцей.

Дыдактычная гульня - адна з формаў навучальнага ўздзеяння дарослага на дзіця. У той жа час гульня - асноўны від дзейнасці дзяцей. Такім чынам, дыдактычная гульня мае дзве мэты: адна з іх навучалая, якую пераследуе дарослы, а іншая - гульнявая, дзеля якой дзейнічае дзіця. Важна, каб гэтыя мэты дапаўнялі адна адну і забяспечвалі засваенне праграмнага матэрыялу.

Гульні, накіраваныя на развіццё фанематычнага ўспрымання, спрыяюць фармаванню ў дзяцей скіраванасці на гукавы бок гаворкі, развіваюць уменні ўслухоўвацца ў гучанне слова, пазнаваць і вылучаць асобныя гукі, адрозніваць гукі блізкія па гучанні і вымаўленню.

I этап працы

На гэтым этапе ў працэсе спецыяльных гульняў і практыкаванняў у дзяцей развіваюць здольнасць пазнаваць і адрозніваць немоўныя гукі. На першых занятках дзецям прапануецца паслухаць гукі за акном: што шуміць? (дрэвы, дождж), што гудзіць? (машына).

1.Гульня «Дзе пастукалі?» Дзецям прапануецца пасядзець ціха і пастарацца вызначыць напрамак гучання.

2.Гульня «Угадай па гуку» - вызначэнне прадмета па характары гуку. На стале прадметы: шклянка з лыжачкай, папера, талерка з лыжкай, ключы, нажніцы. Дзецям дэманструюць гучанні і шумы для кожнага прадмета: памешваюць лыжачкай у шклянцы, грымяць ключамі, шамацяць паперай і да т.п., затым, тое ж робяць за шырмай, а дзеці адгадваюць прадмет, паказваючы на яго рукой або называючы яго.

3.Гульня: «Угадай што гучыць» Наглядны матэрыял: барабан, бубен, званочак, маракасы, шырма.

Ход гульні: дарослы паказвае дзецям цацачны барабан, званочак, бубен, маракасы, называе іх і просіць паўтарыць. Калі малыя запомняць назвы прадметаў, педагог прапануе паслухаць, як яны гучаць: іграе на барабане, маракасах, звініць званочкам, стукае ў бубен; яшчэ раз называе цацкі. Потым ён усталёўвае шырму і за ёй прайгравае гучанне ўказаных прадметаў. "Што гучыць?" - пытаецца ён у дзяцей. Дзеці адказваюць, і дарослы зноў іграе на барабане, звініць званочкам, стукае ў бубен. Пры гэтым ён сочыць за тым, каб дзеці даведваліся пра гукі прадмет, выразна прамаўлялі яго назву.

II этап працы

На працягу дадзенага этапу дашкольнікаў вучаць адрозніваць вышыню, сілу і тэмбр голасу, арыентуючыся на адны і тыя ж гукі, гуказлучэнні і словы. Гэтым мэтам служыць цэлы шэраг гульняў.

1. Гульня «Адгадай, хто цябе паклікаў» Дзеці па чарзе называюць імя вядучага (стаіць да іх спіной). Вядучы на слых вызначае і паказвае, хто яго паклікаў.
2. Гульня "Мы ў лесе" Вядучы прамаўляе "Ау!" то гучна, то ціха, а дзеці адгадваюць, далёка ці блізка ён знаходзіцца. Затым, кожнае дзіця па чарзе прамаўляе "Ау!" то гучна, то ціха - у залежнасці ад таго, што скажа педагог («Далёка сышоў у лес» або «Стаіць побач»).
3. Гульня «Даведайся па голасе»Дзеці, трымаючыся за рукі, ідуць па крузе, які водзіць з завязанымі вачыма ходзіць у сярэдзіне круга. Дзіця, да якога дакранецца кіроўны павінен назваць імя вядучага або спытаць: «Хто я?», а кіроўны павінен яго пазнаць. Той, чый голас ён даведаецца, становіцца кіроўным.
4. Гульня «Тры мядзведзя»

Ход гульні: дарослы выстаўляе перад дзецьмі карцінкі трох мядзведзяў - вялікага, сярэдняга, маленькага. Затым, расказваючы казку пра трох мядзведзяў, прамаўляе адпаведныя рэплікі і гукапераймання то нізкім, то высокім голасам. Дзеці павінны, арыентуючыся на гукакомплекс і вышыню голасу адначасова падняць адпаведны малюначак .

III этап працы

На занятках трэцяга этапа дзеці павінны навучыцца адрозніваць словы, блізкія па гукавым складзе.

1. Гульня «Хлопні ў ладкі» Педагог паказвае дзецям карцінку і гучна, выразна называе выяву: «Батон». Затым тлумачыць: «Я буду называць гэтую карцінку то правільна, то няправільна, а вы ўважліва слухайце. Калі я памылюся, вы ляснеце ў ладкі». Затым ён прамаўляе: «Батон - бакон - фатон - батон - фагон - батам». Затым педагог паказы наступнае слова і г.д. Пачуўшы няслушна сказанае лагапедам слова, дзеці павінны пляснуць у ладкі. Пачынаць трэба са слоў, простых па гукавым складзе, і паступова пераходзіць да складаных слоў.
2. Гульня «Добра паслухай» Дарослы дае дзіцяці два круга - жоўты і сіні - і прапануе гульню: калі дзіця пачуе правільную назву прадмета, намаляванага на малюнку, ён павінен падняць зялёны кружок, калі няправільнае - чырвоны ( баман , паман , банан, банам , баван …).

Ускладненне падобных гульняў - практыкаванняў складаецца ў наступным: спачатку падбіраюцца словы, лёгкія па гукавым складзе, затым - больш складаныя.

3. Гульня « Дадамо і запомнім»Дзіцяці прапануюць паўтарыць чатыры словы з падобным гучаннем:Даша, ваша, каша.  Затым першае адкідаецца, але дадаецца новае: ваша, каша, Паша / каша, Паша, наша і г.д..
4. Гульня «Знайдзі пару»

Ход гульні : дарослы выстаўляе на наборным палатне ў адну лінію наступныя карцінкі: ком, бак, галінка, каток. Кожнаму які выходзіць да наборнага палатна дзіцяці прапануецца па адным малюнку, якую ён павінен паставіць пад той карцінкай, назоў якой найболей блізка па гучанні.

IV этап працы

На 4 гэтым этапе дзеці аказваюцца падрыхтаванымі да таго, каб вучыцца адрозніваць склады.

1.Гульня «Ланцужок» Склады вымаўляюцца па чарзе ПА-ТА-МА-ПА-ТА-МА …….., ТО-ПУ-АХ…..

2.Гульня «Запомні і паўтары» Дзеці запамінаюць тры-чатыры склада з апазіцыйнымі гукамі, кожны новы складовы шэраг пачынаецца са склада, у якім ёсць іншыя зычны і галосны гукі: СА-ЗА-ЗА-СА, СА-СА-СА-ЗО, ЗУ-ЗУ-СУ-СУ .

3. Гульня «Жывыя склады»Трое дзяцей запамінаюць па адным складзе і сыходзяць за шырму, а выходзячы адтуль, прамаўляюць іх; астатнія хлопцы вызначаюць, які склад быў першым, другім і трэцім. Пазней у гульні ўводзяцца склады, якія складаюць слова, напрыклад МА-ШЫ-НА, пасля называння складовага шэрагу дзеці адказваюць, што атрымалася, ці знаходзяць такую карцінку сярод іншых.

V этап працы

На пятым этапе дзеці вучацца адрозніваць фанемы роднай мовы. Прычым пачынаць трэба абавязкова з дыферэнцыяцыі галосных гукаў.

1. Гульня «Пакажы карцінку»

Ход гульні: дарослы раздае дзецям карцінкі з выявай цягніка, дзяўчынкі, птушкі і тлумачыць: "Цягнік гудзе: у - у - у", "Дзяўчынка плача: а - а - а " і г.д. Затым педагог напераменку прамаўляе гэтыя гукі спачатку падоўжана: а – а – а – а, ці ў – у – у – у ці і-і-і. Рэагуючы на названы гук, дзеці паднімаюць адпаведныя карцінкі. Затым гэтая гульня павінна ўскладняцца наступным чынам: 1) Дарослы прамаўляе гэтыя гукі коратка: а, і, у. 2) Дзецям раздаюцца замест карцінак кружкі трох колераў. Педагог тлумачыць дзецям, што чырвоны, напрыклад, адпавядае гуку [а], жоўты - гуку [і], зялёны - гуку [у].

2. Дыдактычнае практыкаванне «Лапні ў далоні, калі пачуеш гук […]» . Дарослы прамаўляе розныя гукі, а дзіця пляскае ў далоні тады, калі пачуе гук, напрыклад - [У]: у, п , у, да, у, у, у...

3. Гульня «Падбяры слова» Дарослы прапануе дзіцяці ўважліва выслухаць шэраг слоў і абраць: 1) імя, якое пачынаецца з гуку [У]: Аня, Арына, Уля , Алена; 2) лішняе слова, г.зн. слова, якое не пачынаецца з гуку [У]: вусікі, мак, слімак, вугаль.

Затым дзіцяці прапануецца ўспомніць усе прагучалыя раней словы, якія пачынаюцца з гуку [У], вымавіць іх выразна, гучна, вылучаючы голасам у іх гук [У].

3. Гульня « Падбяры правільна»Сярод пяці-шасці карцінак дзіця знаходзіць тыя, у назве якіх ёсць зададзены гук.

4. Дыдактычнае практыкаванне «Дакажы слоўца і назаві першы гук у слове».

Дарослы расказвае верш, а дамаўляе апошняе слова кожнага радка, вылучаючы ў ім голасам ударны склад.

Ён вялікі,

як мяч футбольны,

Калі саспелы - усё задаволеныя.

Так прыемны ён на смак,

І клічуць яго - ... (кавун)

VI этап працы

Задачай апошняга шостага этапа заняткаў з'яўляецца развіццё ў дзяцей навыкаў элементарнага гукавога аналізу.

Пачынаецца гэтая праца з навучання дзяцей вызначаць колькасць складоў у слове, умець адлюстраваць воплескамі двух-і трохскладаныя словы. Далей дзеці вучацца аналізаваць галосныя гукі, выконваючы практыкаванні.1. Гульня «Праспявай пачатак» Пазнаванне і вылучэнне галоснага ў пачатку слова: аловак – А.

2 . Гульня «Назаві канец» Вылучэнне зычнага гуку ў канцы слова : кот - Т.

3. Гульня «Вызнач месца гуку ў слове» Дзіцяці прапануецца выбраць з шэрагу намаляваных прадметаў тыя, у назве якіх гук [М] стаіць:

у пачатку слоў: мак, муха, маска, марка;

у канцы слоў: дом, сом, альбом;

у сярэдзіне слоў: сумка, самалёт, лямпа.

4. Гульня «Гукавы ланцужок» Дарослы называе слова, дзіця вызначае апошні гук і прыдумляе новае слова, якое пачынаецца з гэтага гуку.

5. Гульня «Сіні - чырвоны» Навучальны называе гук, а дзіця ў адказ паказвае фішку: Б - сінюю, І - чырвоную і інш.

6. Гульня «Назаві па парадку» Педагог называе слова цалкам, а дзіця прамаўляе слова, дзелячы яго на гукі :РАК– Р , А, К.

7. Гульня «Збяры слова» Вымаўляюцца слова па гуках, напрыклад: К , О, Т, дзеці называюць слова цалкам - КОТ.

Падрыхтавала настаўнік-дэфектолаг Роўбуць Т.М.

У дашкольным узросце закладваюцца асновы ведаў, неабходных дзіцяці ў школе. Матэматыка ўяўляе сабой складаную навуку, якая можа выклікаць пэўныя цяжкасці падчас школьнага навучання. Да таго ж далёка не ўсе дзеці маюць схільнасці і валодаюць матэматычным складам розуму, таму пры падрыхтоўцы да школы важна пазнаёміць дзіця з асновамі ліку.

Як навучыць дзіця лічыць? Самы просты спосаб - гэта лічыць усё, што бачыце. Але вельмі важна, каб дзіцяці не надакучыла. Можна, калі вы паднімаецеся дадому па прыступках, лічыць прыступкі: «раз, два, тры…», і вы не заўважыце, як праз некаторы час дзіця пачне за вамі паўтараць. Можна лічыць ёгурты пры пакупцы (гэты маме, гэты тату, гэты мне. Колькі ж усяго?). Можна лічыць машыны. Напрыклад, вы - зялёныя, а дзіця чырвоныя. Калі вы рыхтуеце суп - палічыце бульбу. Колькі ж трэба бульбачак для супу, а моркваў і г.д. Падчас прагулкі вы можаце лічыць лісцікі, жалуды, каменьчыкі, палачкі. 

Таксама неабходна асвоіць паняцці "адзін" і "шмат". Затым - "столькі ж" ("пароўну"), "больш", "менш".

Асвоіць паняцці "адзін" - "шмат" вельмі проста. Мама купіла, колькі бананаў - шмат. А ў дзицяці колькі - адзін. Машынак у краме колькі - шмат, а ў дзіця – адна і г.д. Параўноўвайце ўсё, што бачыце.

Калі вы асвоіце гэтыя паняцці, можна перайсці да паняцця "столькі ж", "пароўну". Прапануйце дзіцяці дапамагчы вам накрыць стол. Гэта відэлец для таты, гэта - для мамы, гэты - для мяне. Відэльцаў столькі ж, колькі нас. Гэты банан для таты, гэты - для мамы, гэты - для мяне (пароўну). Упрыгожце печыва: пакладзіце гстолькі ж ягадак, колькі печываў.

Калі ваша дзіця асвоіць гэтыя паняцці, пераходзьце да засваення паняццяў «больш» - «менш». Параўноўвайце любыя групы прадметаў: лыжкі і відэльцы, гародніну і садавіну, гузы і лісцікі і г.д. Хай малое выкладзе лыжкі ў рад, а відэльцы пад імі. Спытайце ў малога, што засталося без пары? Скажыце, што лыжак больш. Прапануйце дзіцяці палічыць, колькі лыжак, а колькі відэльцаў. Прыбярыце некалькі лыжак так, каб прадметаў стала пароўну. Растлумачце дзіцяці, што зараз лыжак і відэльцаў пароўну.

Для замацавання паняццяў "у", "на", "пад", "за", "уверсе", "унізе", "далёка", "блізка" выкарыстоўвайце любую цацку. Пасадзіце ляльку на стульчык, пад стол, у шафу … Дзе лялька? (на стульчыку, пад сталом, у шафе, уверсе, унізе, далёка, блізка…)

Практыкаванне 1

Мэта занятку: навучанне дзяцей параўнанню прадметаў па памеры. Гузікі трох памераў (рознай формы і колеру) просім дзіця раскласці ў тры скрыначкі таксама трох памераў (вялікая, сярэдняя і маленькая). Замест гузікаў можна выкарыстоўваць кружкі з шчыльнага кардона.

Завяршаем практыкаванне абагульненнем:

- Якія тут усе гузікі? (Вялікія.)

- Якія тут? (Тут - усе маленькія. А тут - сярэднія.)

- Пакажы мне самую вялікую скрыначку. Пастаў яе першай. Другой пастаў сярэднюю скрыначку. Трэцяй - самую маленькую. Палічы іх па парадку. (Першая, другая, трэцяя.)

Зачыні іх вечкамі (дзіця павінна падабраць падыходныя вечкі з некалькіх). Скрыначкі павінны быць аднолькавай формы і адрознівацца толькі памерамі.

Фарміраванню ў дзіцяці матэматычных уяўленняў спрыяе выкарыстанне разнастайных дыдактычных гульняў. Такія гульні вучаць дзіця разумець некаторыя складаныя матэматычныя паняцці, фарміруюць уяўленне аб суадносінах лічбы і колькасці, колькасці і лічбы, развіваюць уменні арыентавацца ў напрамках прасторы, рабіць высновы. Пры выкарыстанні дыдактычных гульняў шырока прымяняюцца розныя прадметы і наглядны матэрыял, які спрыяе таму, што заняткі праходзяць у вясёлай, займальнай і даступнай форме.

Практыкаванне 2

Мэта: фарміраванне канструктыўных уменняў, развіццё зрокава-маторнай каардынацыі.

Складзі з палачак такую ёлку: Дзіця працуе па ўзоры, які вы склалі на яго вачах. Але свой варыянт яно робіць самастойна.

Вельмі важна навучыць дзіця адрозніваць размяшчэнне прадметаў у прасторы (наперадзе, ззаду, паміж, пасярэдзіне, справа, злева, унізе, уверсе). Для гэтага вы можаце выкарыстоўваць розныя цацкі. Расстаўце іх у розным парадку і спытаеце, што наперадзе, ззаду, побач, далёка і т. д.

Разгледзьце з дзіцем яго пакой, спытайце, што знаходзіцца зверху, што знізу, што справа, злева і т. д.

Чытаючы дзіцяці кніжку ці расказваючы казкі, калі сустракаюцца лічэбнікі, прасіце яго адкласці столькі падліковых палачак, колькі, напрыклад, было звяроў у гісторыі. Пасля таго як вы палічылі, колькі ў казцы было звяркоў, спытайце, каго было больш, каго - менш, каго - аднолькавая колькасць. Параўноўвайце цацкі па велічыні: хто больш - зайка ці мішка, хто менш, хто такога ж росту.

Лагічныя гульні матэматычнага зместу выхоўваюць у дзяцей пазнавальную цікавасць, здольнасць да творчага пошуку, жаданне і ўменне вучыцца.

Такім чынам, у гульнявой форме вы прышчэпіце дзіцяці веды з вобласці матэматыкі і мовы, навучыце яго выконваць розныя дзеянні, разаўеце памяць, мысленне, творчыя здольнасці. У працэсе гульні дзеці засвойваюць складаныя матэматычныя паняцці, вучацца лічыць, чытаць і пісаць, а ў развіцці гэтых навыкаў дзіцяці дапамагаюць найбліжэйшыя людзі - яго бацькі.

Але гэта не толькі трэніроўка, гэта таксама і цудоўна праведзены час разам з уласным дзіцем. Аднак у імкненні да ведаў важна не перашчыраваць. Самае галоўнае - гэта прывіць малому цікавасць да пазнання. Для гэтага заняткі павінны праходзіць у захапляльнай гульнявой форме.

Гульня як адзін з найбольш натуральных відаў дзейнасці дзяцей садзейнічае станаўленню і развіццю інтэлектуальных і асобасных праяў, самавыражэння, самастойнасці. Гэта развіваючая функцыя ў поўнай меры ўласціва і займальным матэматычным гульням.

Матэматычныя гульні для дзяцей 3-4 гадоў

Лічым у дарозе.

Калі ў вас ёсць машына, і вы праводзіце шмат часу ў ёй, а дзіцяці няма чым заняцца. Пагуляйце з ім, хто больш палічыць машын свайго колеру. Напрыклад, дарослы лічыць машыны чырвонага колеру, а дзіця зялёнага, і наадварот. У маршрутцы можна палічыць прыпынкі, і колькасць пасажыраў, якія ўваходзяць і выходзяць.

Матэматыка і пластылін.

Для запамінання лічбаў і геаметрычных фігур дзіця разам з дарослым лепіць іх з пластыліну. Дарослы выразае лічбы з аксамітнай паперы, а дзіця водзіць па іх пальчыкам.

Накрываем на стол.

Кухня - гэта выдатны плацдарм для матэматыкі. Трэба накрыць на стол - даручыце гэтую справу дзіцяці, даручыце дастаць неабходную колькасць сталовых прадметаў, прынесці з халадзільніка 2 ці 3 яблыка, прынесці 2 кубкі і шклянку. Заданні нараджаюцца самі сабой, толькі варта пачаць!

Складзі квадрат.

Вазьміце шчыльную паперу розных колераў і выражыце з яе квадраты аднаго памеру - скажам, 10 Х 10 см. Кожны квадрат разрэжце па загадзя вызначаным лініям на некалькі частак. Адзін з квадратаў можна разразаць на дзве часткі, іншы - ужо на тры. Самы складаны варыянт для дзіця - набор з 5-6 частак. Цяпер давайце дзіцяці па чарзе наборы дэталяў, няхай яно паспрабуе аднавіць з іх цэлую фігуру.

Матэматычныя казкі.

Народныя і аўтарскія казкі, якія дзіця ад шматразовых прачытанняў ужо, мусіць, ведае на памяць, - вашы неацэнныя памагатыя. У любой з іх цэлая процьма разнастайных матэматычных сітуацый. І засвойваюцца яны як бы самі сабой.

• "Церамок" дапаможа запомніць не толькі колькасны і парадкавы лік (першай прыйшла да церамка мышка, другой - жаба і г.д.), але і асновы арыфметыкі. Дзіця лёгка засвоіць, як павялічваецца колькасць, калі кожны раз дадаваць па адзінцы. Прыскакаў зайка - і стала іх трое. Прыбегла лісіца - стала чацвёра. Добра, калі ў кніжцы ёсць наглядныя ілюстрацыі, па якіх дзіця зможа лічыць жыхароў церамка. А можна і разыграць казку пры дапамозе цацак.
• "Калабок" і "Рэпка" асабліва добрыя для асваення парадкавага ліку. Хто цягнуў рэпку першым? Хто сустрэўся Калабку трэцім? А ў "Рэпцы" можна і аб памеры пагаварыць. Хто самы вялікі? Дзед. Хто самы малы? Мышка. Мае сэнс і аб парадку ўспомніць. Хто стаіць перад коткай? А хто за бабкай?
• "Тры мядзведзі" - гэта наогул матэматычная суперказка . І мядзведзяў можна палічыць, і аб памеры пагаварыць (вялікі, маленькі, сярэдні, хто больш, хто менш, хто самы вялікі, хто самы маленькі), і суаднесці мядзведзікаў з адпаведнымі крэсламі-талеркамі.
• "Чырвоная Шапачка" - дасць магчымасць пагаварыць аб паняццях "доўгі" і "кароткі". Асабліва, калі намаляваць доўгую і кароткую сцежкі на лісце паперы ці выкласці з кубікаў на падлозе і паглядзець, па якой з іх хутчэй прабягуць маленькія пальчыкі ці праедзе цацачная машынка.
• Яшчэ адна вельмі карысная казка для засваення ліку - "Пра казляня, які ўмеў лічыць да дзесяці". Падаецца, што менавіта для гэтай мэты яна і створана. Пералічвайце разам з казлянём герояў казкі, і дзіця лёгка запомніць колькасны лік да 10.

   

• Падрыхтавала настаўнік-дэфектолаг

  Роўбуць Таццяна Мікалаеўна